کتاب خاطرات و سیاحتنامه حاج سیاح (2جلدی)

میرزا محمد علی محلاتی معروف به حاج سیاح از بیم تحصیل ازدواج با دختر عموی خود وطی را ترک گفته جهان را به معنای واقعی زیر پا گذاشت آنچه میرزا در طلب آن بود.
کسب دانش و شناخت جهانی بود که از آن هیچ نمی دانست و آنچه او آموخت و آنچه را او دید کم تر کسی آموخته و بیش از او دیده بود. در این دو مجلد که یکی صفر نامه حاج سیاح و دیگری مخاطرات حاج سیاخ عنوان گرفته حاجی در یادداشت های صادقانه و صمیمانه خود از شرح سفرهایش میگوید در نجف درس طلبگی میخواند دلش با این دروس آرام نمی گیرد به استانبول میرود زبانهای ترکی و استانبولی و آرمی و سپس فرانسوی و اندکی روسی را می آموزد. سپس به پاره ای از کشورهای اروپایی سفر می کنند و سرانجام از آمریکا سر در می آورد و شهروند آمریکا میشود. سپس به ژاپن می رود و در هند با آقاخان محلاتی دیداری دارد که خبر زنده بودنش را محلاتی های پیرامون آقاخان به مادرش می رسانند و مادر علی نامه ای برای فرزندش آن چنان شوری در وی می افکند که به قول رودکی بدون پای افزار خود را به محلات نزد مادرش می رساند.
شرح سفرها و دیدار از دیدنیهای جهان در قرن نوزدهم از نگاه ساده و صمیمی حاجی بسیار جذاب است و در حاجی تحولی عظیم می آفریند. چون به ایران باز می گردد. ناصر الدین شاه او را به نزد خود فرا میخواند تا از دیده ها و آموخته هایش بگوید اگر مجلد اول به سفرهای خواندنی حاجی اختصاص دارد مجلد دوم با عنوان مخاطرات حاج سیاح بیش تر به حضورش در ایران و رویدادهایی می پردازد که به مشاهده دیده و حتی در آنها نقش داشته است. حاج سیاح از کینه میرزا رضای کرمانی نسبت به ناصرالدین شاه آگاه می شود. زیرا رابطه صمیمانه او با سید جمال الدین اسدآبادی و این که میرزای کرمانی از مریدان سید جمال بوده او را از اندیشه ترور ناصرالدین شاه آگاه می گرداند.
آنچه این دو مجلد بی همانند را خواندنی تر میگرداند نشر روان و ساده و فراتر از آن صداقت و صمیمیت جهانگرد ایرانی در بیان مشاهداتش چه در پیوند با رویدادهای داخلی و چه در توصیف جهان در حال نوسازی است حاج سیاح در عمر پر برکت قریب به نود ساله خود اثری به جای گذاشته که نه امروزیان که فرداییان خواهند خواند و از این همه دگرگونی در شگفت خواهند شد.