کتاب قصه های خواندنی قابوس نامه (عنصرالمعالی) (تازه هایی از ادبیات کهن ایران)

نصیحت‌نامه مشهور به قابوس‌نامه کتابی به زبان فارسی از قرن پنجم هجری است که تألیف امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر زیاری است. تألیف این کتاب به سال ۴۷۵ هجری قمری است. قابوس‌نامه کتابی اندرزنامه است و مطالب آن به صورت نصیحت و پند بیان می‌شوند.

نویسندهٔ قابوس‌نامه، عنصرالمعالی کیکاووس، از امیرزادگان دودمان زیاریان بود. او این کتاب را برای فرزندش گیلانشاه، در قالب ۴۴ فصل و یک مقدمه نوشت؛ به این قصد که اگر پسرش پس از او حکومت را حفظ کند یا به رتق و فتق کارهای دیگر بپردازد، بداند چگونه وظایف خود را انجام دهد. کیکاووس همچنین بدین شکل به تربیت فرزند، رسوم لشکرکشی، مملکت‌داری، آداب اجتماعی و دانش و فنون متداول آن دوره پرداخته است. گرچه مخاطب اثر، گیلانشاه است ولی کیکاووس در مقدمه توضیح داده است که دیگران هم می‌توانند از این اثر استفاده کنند و نویسنده کوشیده است کتاب همهٔ انسان‌ها را دربرگیرد.

قابوس‌نامه یکی از نخستین اندرزنامه‌ها به فارسی دری و یکی از شاخص‌ترین آن‌هاست. پنج نسخهٔ خطی از قابوس‌نامه شناخته شده است که دارای اختلاف‌هایی در انشا هستند. این کتاب متنی ساده و نزدیک به فارسی معیار امروزی دارد و اندرزها، ضرب‌المثل‌ها، حکایت‌ها و شعرها در سراسر آن درهم آمیخته‌اند. گرچه بیشتر قابوس‌نامه به نثر ساده نوشته شده است، در میانهٔ آن رباعیاتی نیز آمده است که اکثراً از خود کیکاووس هستند، ولی این اشعار از کیفیت کمتری نسبت به نثر او برخوردارند. در این کتاب از زبان عربی به‌طور محدودی استفاده شده است و نویسنده تنها برای اصطلاحات فنی و خاص از این زبان بهره برده است. تنها یک بیت به عربی و یک بیت به زبان طبری در کتاب دیده می‌شود.

در دوران معاصر نسخه‌های مختلفی از قابوس‌نامه در ایران به چاپ رسید. نخستین بار رضاقلی‌خان هدایت یک نسخهٔ چاپ سنگی از آن را در دوران قاجار منتشر کرد. پس از آن، نسخه‌هایی به تصحیح و مقدمهٔ سعید نفیسی و غلامحسین یوسفی نیز منتشر شدند. قابوس‌نامه به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است. نخستین ترجمه‌ها به زبان‌های ترک‌تبار، از جمله ترکی عثمانی و تاتاری بود و بعدها برگردان‌هایی به آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، ایتالیایی، روسی، عربی، ژاپنی، گرجی، ازبکی و آذری انتشار یافت.

شیوهٔ نثر قابوس‌نامه بر ادبیات فارسی پس از آن تأثیرگذار بود و منجر به پیچیده‌تر شدن متون ادبی گردید. همچنین شیوهٔ حکایت‌گویی و آوردن شعرهای کوتاه در میان نثر بر نویسندگانی همچون سعدی اثر گذاشت. ترجمه‌های این کتاب به زبان‌های ترکی موجب شد سبکی در ادبیات ترکی عثمانی با نام نصیحت‌نامه به وجود آید. یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر آلمانی، نیز در دیوان غربی–شرقی تحت‌تأثیر این کتاب بوده است.