کتاب بوطیقای عشق رمانتیک

در نیمه اول سده پنجم هجری، منظومه‌هایی درباره عشق و عاشقان در سرزمین‌های شرقی ایران سروده شد که حکایت از ظهور چیزی داشت که امروزه در ادبیات فارسی عموماً منظومه‌ی غنایی یا رمانس نامیده می‌شود.

با این حال به لحاظ اصول نظری و علمی توجهی جدی در مورد این ژانر و بررسی نقش این منظومه‌های اولیه در آن، چنان که باید انجام نگرفته است. کتاب «بوطیقای عشق رمانتیک» با محور قراردادن منظومه عاشقانه ویس و رامین، سعی در جبران این کاستی‌ها دارد و با طرح مسائل جدید و جنبه‌های نهفته ژانر رمانس، مطالب دقیقی درباره عشق رمانتیک ارائه می‌دهد.

این کتاب نشان می‌دهد که چگونه ویس و رامین و متن‌های مشابه‌اش به ابزاری نافذ بدل شدند که می‌توانست مسائل پیچیده‌ای از انسان و جایگاه او در جامعه را طرح کند.

کمرون کراس نویسنده و ایرانشناس آمریکایی است که در نوجوانی با ایران و شاهنامه آشنا شد و پس از آموختن زبان فارسی، در دانشگاه شیکاگو به تحصیل در رشته ایرانشناسی پرداخت. او در سال ۲۰۱۵ این کتاب را با عنوان اصلی « THE POETICS OF ROMANTIC LOVE IN VIS & RĀMIN» منتشر کرد و اکنون نسخه فارسی آن نیز در دسترس است.

منظومه ویس و رامین از شاهکارهای ادب فارسی و جهان است که سروده فخرالدین اسعد گرگانی شاعر سده پنجم هجری است. این داستان عاشقانهٔ منظوم در حدود ۹۰۰۰ بیت دارد که در بحر هزج مسدس محذوف یا مقصور سروده شده است. چنان‌که از نشانه‌های موجود بر می‌آید فخرالدین اسعد گرگانی این اثر را از متنی پهلوی به شعر پارسی برگردانده است و داستان مربوط به زمان اشکانی-ساسانی است. که در این ترجمه با آرایش کلام و به کاربردن صنایع لفظی و معنوی شاهکاری بزرگ به وجود آورده است. محمد عوفی تذکره‌نویس سده هفتم هجری چنین گفته است: «... و آنچه از غرّر اوصاف و درّر تشبیهات در آنجا ایراد کرده است مقوّمان ضمیر افاضل از تقویم آن عاجزند و جوهریان صنعت از تصریع معارضهٔ آن قاصر…»

نویسنده کتاب مجمل التواریخ و القصص رخداد این داستان را در زمان شاپور پسر اردشیر بابکان می‌داند. ولی ولادیمیر مینورسکی، خاورشناس و ایران‌شناس روسی و استاد دانشگاه لندن، بر پایهٔ پاره‌ای از جزئیات، زمان پدید آمدن این رویداد را وابسته به دورهٔ اشکانیان و برابر با زمان پادشاهی گودرز دوم، یعنی سال‌های ۳۹ تا ۵۱ میلادی برآورد کرده است.

ابوالفتح مظفر، از فخرالدین به نظم کشیدن اثر را درخواست کرد. از آنجا که اثر منثور اصلی به پارسی میانه داشت، بعضی از کلمه‌ها و ترکیب‌های پهلوی به شعر فخرالدین راه یافته است: چون دژخیم، دژپسند و دژمان. این کتاب در فاصلهٔ سال‌های ۴۳۲ تا ۴۴۶ ه‍.ق (نگارش ویس و رامین در سال ۱۰۵۴ میلادی به پایان رسیده است) به نظم درآمده است.

ویس و رامین را نخستین‌بار در سال ۱۸۶۵ میلادی در کلکتهٔ هندوستان چاپ کردند تا آن‌ که ویرایش علمی آن در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به کوشش مجتبی مینوی فراهم آمد. از این منظومه، سه چاپ ویرایش شدهٔ دیگر در دسترس است: چاپ محمدجعفر محجوب (۱۳۳۷ خورشیدی)؛ چاپ ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، دو دانشمند گرجستانی (۱۳۴۹ خورشیدی) و چاپ محمد روشن (۱۳۷۷ خورشیدی).

به باور برخی پژوهشگران، منشأ افسانهٔ اروپایی تریستان و ایزولت همین داستان است. خبه‌طور چکیده موضوع داستان عبارتست از: عشق متقابل شهوانی و افسار گسیختهٔ دختری به نام ویس با برادرشوهرش به‌نام «رامین»، ویس که در عقد «موبد» شاهنشاهی در مرو است، سخت از این پیوند ناراضی‌ است. زنی که در این منظومه نامش بیش از همه با همدردی و احترام یاد می‌شود شهرو است. شهرو در این داستان مادر ویس است که زنی از نسل جمشید بود. او چندین بار ازدواج کرد و و از هر یک از شوهرانش فرزندانی آورد. شهرو سی پسر داشت اما هنگامی که پا به سن گذاشته بود صاحب دختری شد که نام او را «ویس» گذاشت.