کتاب مقصر کیست

آلکساندر ایوانویچ هرتسن (۱۸۷۰ – ۱۸۱۲)، نویسنده و اندیشمند مشهور روس، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اجتماعی روسیه در اواسط سدهٔ نوزدهم میلادی به شمار می آید که آثار و عقایدش در شکل‌گیری اندیشه‌های دموکراتیک و انسان‌گرایانه در این کشور نقش اساسی ایفا کرد. هرتسن در سال ۱۸۳۳ از دانشکدهٔ ریاضی و فیزیک دانشگاه مسکو فارغ‌التحصیل و یک سال پس از آن به علت فعالیت‌هایش در محافل آزادی‌خواهانه جوانان دستگیر شد و تا سال ۱۸۴۷ که به ناچار از روسیه مهاجرت کرد، اغلب در بازداشت و تبعید بود. مشهورترین آثار ادبی او همانند مقصر کیست؟، زاغچهٔ دزد و دکتر کروپوف در همین دوره‌های تبعید نوشته شد.
رمان مقصر کیست؟ به دو بخش کلی قابل تقسیم است. بخش نخست رمان بیشتر به انتقاد از نظام رعیت‌داری (سرواژ) می‌پردازد؛ در بخش دوم با به صحنه آمدن ولاديمير بلتوف، مسئله قدری تغییر می‌کند و شرایطی هدف انتقاد واقع می‌شود که جوانان تشنهٔ کار و فعالیت را دلسرد می‌کند و از آنان بیکارگانی منفعل پدید می‌آورد. اغلب ادیبان و صاحب‌نظرانی که دربارهٔ رمان هرتسن سخن گفته‌اند، بلتوف را در ردیف قهرمانانی مانند یوگنی آنیگین (قهرمان رمان پوشکین به همین نام) و پچورین (شخصیت اصلی رمان قهرمان عصر ما نوشتۀ لرمانتوف) به‌شمار آورده‌اند. این تیپ ادبی در تاریخ ادبیات روسیه به «آدم‌های زیادی» شهرت یافته و مراد از آن شخصیتی است جوان و سرشار از نیروی درونی و فکر و ذهن پرورش‌یافته، که با وجود چنین ویژگی‌های مثبتی محکوم به انفعال و زندگی بی‌حاصل است.
از ویژگی‌های خاص رمان مقصر کیست؟ طنز بسیار استادانه و ارجاعات و تشبیهات پرشماری است که هرتسن به کرّات از آن‌ها بهره برده است.