کتاب صادق چوبک از روزن ناخودآگاه

واژۀ داستان که امروزه برای روایات کوتاه و بلند به کار می‌رود، در زبان فارسی سابقۀ طولانی دارد. اما پیشگامان این عرصه که کم‌وبیش با تأثیراتی از داستان‌نویسی غربی کار خود را آغاز کرده بودند، بی‌درنگ اقدام به بومی‌کردن این نوع ادبی کردند. این افراد مانند صادق هدایت، بزرگ علوی، محمدعلی جمال‌زاده و صادق چوبک همگی با فرهنگ و ادبیات غربی آشنا بودند و این مهم در تشکیل کار آنها نقشی بنیادین دارد.

این کتاب آثار صادق چوبک را از لحاظ نمادهای کهن‌الگویی به کار گرفته‌شده در برخی داستان‌هایش بررسی می‌کند تا جنبه‌ای از ابعاد آثار وی را تبیین کند. برخلاف استعاره که رابطه‌ای یک‌به‌یک میان دو جزء مقایسه برقرار می‌کند، نمادها به دلیل پیچیدگی، عمق و ابهام موجب ارائۀ تفاسیر و تعابیر مختلف و گاهی متضاد از آنها در یک اثر می‌شوند. یکی از راه‌های نزدیک‌شدن به معنی نمادها برگزیدن معانی پذیرفته‌شده بر اساس بافت و موقعیت‌هایی است که در آن ظاهر می‌شوند. اساس کار بر بررسی دو رمان و چند داستان چوبک از دیدگاه نقد کهن‌الگویی بنا نهاده شده است. نقد کهن‌الگویی یافتن ریشه‌های مشترک و با این وجود ناخودآگاه انسانی بدون درنظرگرفتن عنصر زمان و مکان در آثار ادبی است. در این کتاب تلاش شده است آثار صادق چوبک بر اساس آرای منتقدین نقد کهن‌الگویی در متون اصلی و دست‌اول بررسی شود؛ کهن‌الگوهای قابل بررسی شامل خود، سایه، مادر، نوزایی و نمادهای متعلقۀ آنان است. افزون بر این، رابطۀ میان کهن‌الگوهای مختلف نیز بررسی شده است.

بعد از مقدمه، چون واژه‌های کلیدی هر بحثی از ناخودآگاه جمعی از کهن‌الگوی «خود» می‌آید، می‌توان فصل دوم را با این کهن‌الگو آغاز کرد. فصل سوم به بررسی کهن‌الگوی بسیار درهم‌تنیده با کهن‌الگوی خود «سایه» اختصاص می‌یابد. در فصل چهارم کهن‌الگوی مادر و نمادها و تصاویر بی‌شماری که مستقل از یکدیگر به نظر می‌آیند، از جمله کهن‌الگوی روح زنانه به دلیل قرابت آن با کهن‌الگوی مادر در پیوند با این کهن‌الگو بحث و بررسی شده است. در این بخش برای نخستین بار از دو شیوۀ هم‌زمانی و درزمانی به طور هم‌زمان در بررسی تطبیقی دو داستان از چوبک و ادگار آلن‌پو به کار گرفته خواهد شد. به عبارت دیگر در محور افقی یا درزمانی یا تاریخی، تأثیرات داستان «چاه و آونگ» بر «مردی در قفس» و هم‌زمان در محور عمودی یا هم‌زمانی یا کهن‌الگویی بررسی شده است. در نقد کهن‌الگویی سنتی به‌ندرت شیوۀ تطبیق نیز در پژوهش‌ها لحاظ شده است که این فصل می‌تواند در نوع تازه و درخور توجه باشد.