کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم (گزارش سفر به اروپا)

دو سفرنامهٔ کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم به نخستین سفر مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ در ذی‌حجهٔ ۱۳۱۷ قمری مربوط می‌شوند و در دو سوی یک دفترچهٔ جلدچرمی مشکی، به قطع شانزده در ده سانتی‌متر، نوشته شده‌اند؛ دفترچه‌ای که میان مجموعه‌ای از اسناد و عکس‌های شخصی به‌جامانده از خاندان معیرالممالک پیدا شده است.

پس از تحقیق و بررسی‌، روشن شد که این دو سفرنامه  از دوستعلی خان معیرالممالک و میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک (فرزند و داماد دوست‌محمدخان معیرالممالک) پیش از این انتشار نیافته‌اند و اولین بار است که منتشر می‌شوند. وجه اشتراک دو سفرنامه این است که نویسندگانِ هر دو جوان‌اند و دنیاندیده، و نسبت‌شان با قدرت و ثروت بسیاری از موانع را از سر راه‌شان برداشته است. هر دو به بهانهٔ همراهی با مظفرالدین شاه عازم سفرند و در عین حال، چون می‌خواهند مستقل باشند، چند ماه بعد از شروع سفر شاه، قدم در راه می‌گذارند.

برای تکمیل این سفرنامه‌ها و شکل گرفتن تصویر کامل‌تری از این سفر بخش‌های دیگری نیز به کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم افزوده شده‌ است. خاطرات سفر فرنگ دوستعلی خان که سال‌ها قبل برای مجلهٔ یغما نوشته شده و همچنین ترجمهٔ مطلبی که روزنامه‌ای فرانسوی دربارهٔ او منتشر کرده، در ادامهٔ روزنوشت‌های او آورده شده است. نسخهٔ روزنامهٔ مذکور از میان اسناد به‌جامانده از خاندان معیرالممالک به دست آمده و اولین بار است که ترجمهٔ فارسی آن منتشر می‌شود.

علاوه بر آنچه گفتیم، هشت نامه هم از این سفر باقی مانده که خواندن آن‌ها می‌تواند ما را با احوال نویسندگان‌شان بیشتر آشنا کند. در پایان کتاب هم عکس‌های متنوعی از این سفر منتشر شده، از پرتره‌های دوستعلی خان گرفته تا عکس‌هایی از گردش‌های جمعی جوانان ذوق‌زده‌ٔ فرنگی‌پوش و البته عکس‌های متفاوتی از مظفرالدین ‌شاه. بیشتر این عکس‌ها پیش از این منتشر نشده‌اند و دیدن‌شان شاید درک درست‌تری از حال‌وهوای سفر به فرنگ در سال‌های دور به ما عرضه کند.